اساس طبقه بندی جلبکها
دانشمندان چندین شاخصه برای تشخیص و شناسایی جلبک ها ، تعیین نموده اند که براساس آن جلبک کشف شده را با شاخصه ها تطبیق و طبقه بندی می کنند این شاخصه ها به شرح زیر می باشد
- رنگیزه‌ها : مقادیر مواد رنگی ، نوع مواد و ترکیب شیمیایی و انوع بازترکیبی آنها.
- شکل خارجی : اندازه ، شکل ، زواید و دیگر ساختمانها.
- شکل کروماتوفور یا کلروپلاست : آیا فنجانی ، ستاره‌ای ، عدسی و … هستند؟
- مواد ذخیره‌ای : نشاسته ، چربی و … و ترکیب شیمیایی آنها.
- تاژکها : ساختمان ، نوع ، تعداد و موقعیت آناتومی و اتصال آن به سلول.
- دیواره سلولی : ساختمان ظریف دیواره و ساختار شیمیایی آن.
- هسته و کروموزومها : حضور یا عدم حضور یک هسته و شکل کروموزوم
- داده‌های اکولوژیک : توجه به زیستگاهها ، آیا ساکن آب شیرین هستند یا آب شور
چون شناسایی کلیه جلبکها بسیار مشکل است، از این رو بسیاری از دانشمندان آنها را طبق صفحات و مشخصات موروثی و خواص مورفولوژیکی و فیزیولوژیکی در گروههایی چندتایی (۷ – ۱۰ تایی) قرار می‌دهند.
طبقه بندی گروه ۱۰ تایی جلبکها عبارتست از :
شاخه سیانوفیتا ، کلروفیتا ، کریزوفیتا ، کریپتوفیتا ، پیروفیتا ، اوگلنوفیتا ، باسیلاریوفیتا (دیاتومه‌ها) ، رودوفیتا و فائوفیتا
طبقه بندی گروه هفت تایی :
۱- سیانوباکترها ( سبزآبی)
۲- جلبک های سبز
۳- اوگلنوفیتا
۴- کاروفیتا
۵- جلبک های قهوه ای
۶- جلبک ای قرمز
۷- دینوفیتا
- سیانوباکترها:
سیانوباکترها یا جلبک های سبزآبی ویا سیانوفیت
جلبکهای سبز آبی با بیش از ۳میلیون سال قدمت از قدیمی ترین موجودات بوده که سالانه با بلوم (شکوفایی) خود سبب مرگ و میر بسیاری از آبزیان و احشام می گردند .
این گروه از جلبکها جز ارگانیسم های پروکاریوت بوده که در تمام اکوسیستم های آبی اعم آب شور و شیرین و لب شور وجود دارند .
طبق مطالعات بیش از ۱۰۰ گونه از سیانوباکترها در غالب ۴۰ جنس توانایی تولید توکسین را دارند مهمترین گروه تولیدکننده توکسین های جلبکی شامل میکروسیستیس ،نودولاریا ،آنابنا ،aphanizomenon – planktothrix – cylimdraspermopsis ld fhakn .
جلبکهای شناخته شده این گروه عبارتست از : نوستوک و اسپیرولینا
این گروه از جلبکها ، ساختاری ساده داشته و به صورت تک سلولی ، کلنی و یا رشته‌ای بوده ، غالبا در پوششی از ماده ژلاتینی قرار دارند. هسته در این جلبکها مشخص نبوده و به صورت گرانولهایی در داخل سیتوپلاسم پراکنده است .
رنگیزه‌های این جلبکها ، شامل کلروفیل ، کاروتن ، فیکواریترین و فیکوسیانین هستند. مواد ذخیره‌ای در این جلبکها گلیکوژن یا نشاسته خاصی به نام فلوریدین است. نوستوک و اسیلاتوریا ،اسپیرولینا از گونه‌های معروف این گروه هستند
- جلبک های سبز
نام شاخه جلبکهای سبز chlorophyta کلروفیتا می باشد . معنی واژه کلروفیتا ((گیاهان سبز)) می باشد .
جلبکهای سبز یک گروه بزرگ و متنوعی هستند . این جلبکها دارای کلروپلاست و هسته مشخص هستند. در ساختار جدار آنها سلولز و پکتوز دیده می‌شود .
بعضی از جلبکهای تک سلولی و عده زیادی رشته مانند هستند. جلبکهای سبز علاوه بر کلروفیل ، دارای کاروتن و گزانتوفیل هستند. مواد اندوخته‌ای در این جلبکها ، نشاسته‌ای است و با معرف ید ، آبی رنگ می‌شود.
جلبک اسپیروژیر و شارا و کلرلا از این گروه هستند.
جلبکهای سبز در همه نوع زیستگاهی یافت می شود آنها را می توان در آبهای شیرین ،شور ،استخرها ،دریاچه ها ،رودخانه ،جویبارها و ….یافت .
برخی از آنها فقط در آبهای شیرین برخی منحصرا در آبهای دریا یافت می شود .برخی در پیکره های مختلف آبهای شیرین سافت شده برخی دیگر در زیستگاههای اختصاصی تر زیست می کنند
- اوگلنوفیتا
اوگلنوفیتها یا جلبکهای تاژک‌دار این دسته از جلبکهای تک سلولی ، دارای تاژک غشایی ظریف بدون دیواره سلولزی هستند. در عده‌ای از جلبکهای تاژک دار.
لکه‌ای به رنگ قرمز ، به نام لکه چشمی در محلی نزدیک به تاژک قرار دارد. این لکه نسبت به نور حساس است. پیگمانهای رنگی به صورت کلروفیل و کاروتن بوده و اندوخته غذایی آنها گلوسیدی به نام پارامیلوم می‌باشد .
جلبک اوگلنا بهترین نمونه از جلبکهای تاژک‌دار است.
- کاروفیتا
شاخه کاروفیتا دارای یک رده بنام charophyceae می باشد . این جلبکها به گیهان سنگی شهرت دارند .عمدتا در آبهای شیرین و راکد ،آبهای شفاف و لب شور زندگی می کنند .
غالبا در ته آبهای کم عمق و در گل و لای روئیده و علفهای آبزی را تشکیل می دهند .در هوای خنک تر معمولا رشد و در فصل گرما ناپدید می شودند .
هنگامی که سطح آب پایین آمده و یا رو به خشکی باشد تولید مثل جنسی تحریک می شود . متجاوز از ۲۹۰ گونه از آنها در سراسر دنیا گزارش شده است که حدود ۷۰ جنس می باشند . جنس های شاخص آن عبارتند از : nitella -chara – tolypella
- جلبکهای قهوه ای
جلبکهای قهوه ای (فائوفیتا) از شاخه های مهم جلبکها می باشد که بنام شاخه phaeophyta ویا phaeophycophyta ، آنها دارای یک رده فئوفیسه phaeophyceae وبر طبق گزارشها جمعه دارای ۲۴۰ جنس و بیش از ۱۵۰۰ گونه می باشند .
جلبکهای قهوه ای عمدتا دریازی بودند و تنها چند نمونه در آب های شیرین زیست می کنند که عبارتند از :lithoderma – heribaudiella – sphacelaria – pseudobodanella
- جلبکهای قرمز(رودوفیتا):
جلبکهای قرمز زیباترین گیاهان دریایی را تشکیا می دهند بیش از ۴۰۰۰ گونه از آنها یافت شده است که همه دریازی هستند و تعداد کمی در آّهای شیرین زندگی می کنند
.غالبا بصورت غوطه ور و بسیاری از نمونه ها در عمق آبها زندگی می کنند .برخی از نمونه ها در اعماقی یاقت شده اند که هیچ نمونه فتوسنتزکننده دیگری نمی تواند زیست کند .
ولی این جلبکها با داشتن رنگینه خاص علاوه بر کلروفیل قادرند در اعماق آب بخوبی زندگی و رشد نمایند .گونه از جلبکهای قرمز را در عمق ۲۷۰ سطح آب دریا گزارش نموده اند .
این عمق آب تنها مقدار ۰/۰۰۰۵ نور سطح آب را دریافت می کند .جلبکهای قرمز علاوه بر کلروفیل a دارای کروفیل d میباشند که در هیچکدام از گیاهان سبز دیگر یافت نمی شود .
جلبکهای قرمز تقریبا همگی پرسلولی و دریازی هستند. این جلبکها ، علفهای دریایی موجود در آبهای استوایی را تشکیل می‌دهند. رنگیزه فیکواریتدین نقش کمکی مهمی را در فتوسنتز این جلبکها ، ایفا میکند.
جلبکهای قرمز مشبک‌تر و ظریف‌تر از جلبکهای قهوه‌ای سخت و ستبر هستند. از این جلبکها ، جنس گلیدیوم منبع ژله آگار است و از آن به عنوان محیط کشت میکروبها ، استفاده می‌شود.
به علت داشتن رنگیزه های فیکوسیانین (سبز مایل به آبی) و فیکواریترین (قرمز) به رنگهای بنفش ،سبز ،زیتونی ،ارغوانی و صورتی و …دیده می شوندو به خاطر داشتن این رنگیزه ها قادرند از اعماق آب زیست کنند .
تال کوچک و ظریف دارند فرایند تولید مثل در جلبکهای قرمز پیچیده تر از جلبکهای قهوه ای است .بعضی از جلبکها قرمز منبغ غذایی سرشار از پروتئین هستند
- شاخه دینوفیتا
این شاخه در نظام قدیم خود یک شاخه واحد شمرده می شده است ،در این طبقه بندی ۷ گروهی شاخه دینوفیتا را به عنوان یک رده معرفی می نماییم. در تقسیم یندی برخی مورخان شاخه دینوفیتا را جز رده پیروفیتا قرار داده اند .
دینوفیتا جز پردردسرترین گروه جلبکی می باشد که با تولید سم می تواند محیط را آلوده نمایند و برای آبزیان و سایر حیوانات خطرناک و مضر باشد
تشریح شاخه های جلبکی دیگر علاوه به این گروه هفت تایی رایج :
- شاخه پیروفیتا :
برخی از مولفان معتقدند رده کریپتوفیتا cryptophyceae نیز در شاخه پیروفیتا قرارداده می شود .
از این رو شاخه پیروفیتا را به دو رده کریپتوفیسه . دیوفیسه تقسیم می نمایند .برخی نیز دو گروه را بصورت دو شاخه مجزا منظور می نمایند و احتمال می دهند هیچ گونه رابطه ای بین این دو گروه موجود نیست .
رنگینه های فتوسنتزی پیروفیتا عبارتست از : کلروفیل a و c – چند نوع کاروتنوئیدی خاص این گروه از قبیل دینواگرانتین و پری دنیین در این گروه منحصر بفرد می باشند .
در حال حاضر حدود ۲۰۰۰ گونه پیرروفیتا شناخته شده اند. پیروفیت در رسوبات فسیلی در سراسر جهان ، از قطب شمال تا دریای گرمسیری و همچنین در آب های هیپرسالین ، آب شیرین و دلتای رودخانه شناسایی شده است.
برخی از پیروفیت ها گونه های فتوسنتزی هستند ، در حالی که برخی دیگر نیستند. آنها به اشکال و اندازه های مختلفی می آیند و گونه های فتوسنتزی دارای کلروپلاست های طلای قهوه ای یا زرد مایل به سبز هستند.
- شاخه کریسوفیتا
شاخه کریسوفیتا chrysophyta به نام جلبکهای قهوه ای طلایی golden brown شناخته شده اند .
آنها گروهی نسبتا کوچکی را تشکیل می دهند با حدود ۷۰ جنس و بیش از ۳۰۰ گونه آنها در آبهای شیرین و شور زندگی نموده و بخشی از اعضا فیتوپلانکتنی را تشکیل می دهند .
رنگ این جلبکها اغلب سبز مایل به زرد ، طلایی ویا زرذ مایا به قهوه ای می باشد .رنگ آنها به علت وجود رنگیزه های کاروتن و گزانتوفیل به تعداد زیاد در کلروپلاست آنهاست .
این گروه جلبکی جز قدیمی ترین جلبکهاست و جمعیت بزرگی از جلبکها را تشکیل می دهد .این جلبک عمدتا در آبهای شیرین رشد میکند
- شاخه کریپتوفیتا
این شاخه دارای یک رده کرپیتوفیسه cryptophyseae می باشد . کریپتوفیسه گروه کوچکی است و اطلاعات زیادی در مورد آنها در دسترس نمی باشد .
رنگینه فتوسنتزی آنها علاوه بر کلروفیل شامل بیلوپروتئین می شود .این رنگینه ها پروتئین های جلبکهای سبز آبی و قرمز (فیکوسانین و فیکوارتیرین ) متفاوت می باشند و هنوز آنها بطور کامل ناشناخته باقی مانده اند .
زیستگاه این جلبک در آبهای شیرین ،آبشارها و ..می باشد . هر سلول حدود ۱۰ تا ۵۰ میکرومتر اندازه دارد و به شکل صاف و دارای شیار یا جیب قدامی است. در لبه جیب معمولاً دو تاژک کمی نابرابر وجود دارد.
- شاخه باسیلاریوفیتا (دیاتومه‌ها)
اعضای رده باسیلاریوفیتا Bacillariophceae به دیاتوم ها معروفند .دیاتومه ها زیستگاههای متنوع و متفاوتی دارند .آنها هم در آبهای شیرین و هم آبهای شور و دریا زندگی می کنند .بسیاری از آنها خاکزی هستند وبرخی هوازی .دیاتومه ها حدود ۲۰۰ جنس و ۶۰۰۰ گونه می باشند .
عمدتا تک سولی هستند اگرچه تعدادی معدودی بصوزت کلنی هستند .. دیاتومهای زنده بخش مهمی از زیست توده زمین را تشکیل می دهند: آنها هر ساله حدود ۲۰ تا ۵۰ درصد اکسیژن تولید شده روی این سیاره را تولید می کنند ، هر ساله بیش از ۶٫۷ میلیارد تن سیلیکون از آبهایی را که در آن وجود دارد ، می گیرند.
تقریبا نیمی از مواد آلی موجود در اقیانوس ها را در اختیار آنها قرار می دهند. پوسته دیاتومهای مرده می تواند به اندازه یک مایل نیم (۸۰۰ متر) در عمق کف اقیانوس برسد ، و کل حوضه آمازون سالانه ۲۷ میلیون تن گرد و غبار پوسته دیاتوم منتقل می شود که توسط وزشهای بادی آتلانتیک از صحرای آفریقا ، بخش اعظم آن بارور می شود.
*منبع برخی از مطالب: کناب جلبک شناسی دکتر کیانمهر
